Μυστικά και ψέματα: υποκλοπές και ‘λησταί λογισμοί’

Αντώνης Παπαγιάννης

Στην δραματική ‘Έβδομη σφραγίδα’ του Ίνγκμαρ Μπέργκμαν ο πρωταγωνιστής ιππότης Αντώνιος Μπλοκ προκαλεί τον Θάνατο (που έρχεται να τον πάρει) να παίξει μαζί του μια παρτίδα σκάκι. Κάποια στιγμή μπαίνει σε μια εκκλησία να εξομολογηθεί και αφηγείται στον ιερέα (που βρίσκεται πίσω από παραπέτασμα, κατά την πρακτική της δυτικής εκκλησίας) τις μέχρι τώρα εμπειρίες του και τις κινήσεις που σχεδιάζει να κάνει στο μέλλον. Όταν τελειώνει την εξομολόγηση, το παραπέτασμα ανοίγει, και αποκαλύπτεται ότι αυτός που τον άκουγε ήταν ο ίδιος ο Θάνατος, ο αντίπαλός του στο παιχνίδι.

Ανέκαθεν υπήρχαν χώροι της ανθρώπινης ζωής που καλύπτονταν ακόμη και θεσμικά ώστε να διασφαλίζουν το απόρρητο, την ιδιωτικότητα, την προστασία από ανεπιθύμητους ακροατές. Η ιατρική εργασία και το Μυστήριο της Εξομολόγησης είναι τα δυο πιο γνωστά παραδείγματα. Ακόμη και από καθαρά κοινωνική σκοπιά όμως, το να κρυφακούει κανείς τις συνομιλίες άλλων ήταν (τουλάχιστον μέχρι πριν από την εισβολή της κινητής τηλεφωνίας) κακή κοινωνική συμπεριφορά, την οποία απέφευγαν οι καθώς πρέπει άνθρωποι. Στην εποχή μας, με την ισοπέδωση πολλών άλλων κοινωνικών συμπεριφορών, έχουμε πάει στο άλλο άκρο: οι τηλεφωνικές μας συνομιλίες γίνονται συχνά, μεγαλόφωνα και επιτηδευμένα, μέσα σε χώρους πολυσύχναστους (π.χ. δημόσιες συγκοινωνίες), χωρίς να σκεφτόμαστε ποιος ακούει και τι.

Η κατασκοπία είναι τόσο παλιά όσο και ο άνθρωπος. Επίκεντρο και στόχος της είναι η συλλογή πληροφοριών που μπορεί να έχουν στρατηγική σημασία απέναντι σε κάποιον αντίπαλο, αρχικά στρατιωτικό ή πολιτικό, που όμως σιγά-σιγά γενικεύθηκε και σε κάθε χώρο όπου υπάρχει κάποιου είδους ανταγωνισμός. Έτσι ακούμε για κατασκοπία βιομηχανική, επιστημονική, μεταξύ ποδοσφαιρικών ομάδων εν όψει αναμετρήσεων μεταξύ τους κτλ. Στην εποχή μας η ‘πληροφορία’ έχει αναχθεί σε είδωλο, η λατρεία του οποίου δεν φαίνεται να γνωρίζει όρια, ενώ η δίψα γι’ αυτήν είναι μονίμως ακόρεστη. Μέσα σε τέτοιες συνθήκες δεν θέλει πολύ για να θεοποιηθεί η δυνατότητα της συνεχούς πληροφόρησης για όλα και για όλους. «Ας τα μαθαίνουμε όλα, κάτι μπορεί να μας φανεί κάποτε χρήσιμο», φαίνεται να είναι η αρχή που διέπει όλες τις υπηρεσίες πληροφοριών.

Με το πνεύμα αυτό μπορούμε να εννοήσουμε όλη αυτή την, υστερική θα έλεγε κανείς, προώθηση της ψηφιακής τεχνολογίας: δεν πρόκειται απλώς για καταναλωτική μανία, αλλά κάνει και τη ζωή των κάθε είδους ωτακουστών, θεσμικών και αθέσμων, πολύ πιο εύκολη. Οι ασύρματες επικοινωνίες υποκλέπτονται πολύ πιο εύκολα από τις καλωδιακές (που χρειάζονται φυσική παρέμβαση στο δίκτυο). Από την άλλη μεριά, η κάθε κίνηση του ποντικιού μας στον υπολογιστή, το κάθε κλικ στο Διαδίκτυο, καταγράφεται ως προτίμηση, άρα ενδιαφέρον από μέρους μας, και προστίθεται στα χαρακτηριστικά που απαρτίζουν το ‘προφίλ’ μας. Οι τηλεοπτικές μας επιλογές μέσω του ψηφιακού σήματος δεν μας δίνουν απλώς καθαρότερη εικόνα (αυτό είναι το εμπορικό δόλωμα), αλλά λειτουργούν αμφίδρομα καταγράφοντας τις προτιμήσεις μας, άρα και το τι θέλουμε να βλέπουμε (φανερά ή κρυφά). Ουδέν κρυπτόν, τα πάντα είναι πλέον ‘γυμνά και τετραχηλισμένα’.

Και ξαφνικά, κάτι απ’ όλα αυτά βγαίνει στη φόρα, και εξανιστάμεθα (με πρώτους τους αρχηγούς των κρατών) και διαρρηγνύουμε τα ιμάτιά μας για την έκταση και το βάθος των παρακολουθήσεων και υποκλοπών. Αν αυτό δεν αποτελεί το άκρο άωτο της υποκρισίας, πώς αλλιώς να το ονομάσουμε; Δεν ξέραμε ότι συμβαίνουν οι παρακολουθήσεις; Αν είναι δυνατόν! Ιδιαίτερα οι ‘μεγάλοι’ το ξέρουν πολύ καλά. Τότε, τι είναι αυτό που ενοχλεί; Ίσως όχι τόσο το ότι ‘οι άλλοι’ ξέρουν τόσα πολλά για μας, όσο το ότι δεν ξέρουμε εμείς ακόμη περισσότερα για εκείνους. Κι ακόμη, ίσως το ότι γίνεται ευρέως γνωστό το γεγονός της αμοιβαίας παρακολούθησης που το κρατούσαμε ως επτασφράγιστο μυστικό.

Ας πάρουμε ένα πρακτικό παράδειγμα. Δεν είμαι γνώστης του μπριτζ, αλλά φαντάζομαι ότι το να ξέρεις τι χαρτιά έχει στα χέρια του ο αντίπαλος σου δίνει ένα πλεονέκτημα απέναντί του. Αν δεν έχεις ηθικές αναστολές και σου δοθεί η ευκαιρία να δεις τα χαρτιά του, δεν θα την αδράξεις; Κι αν υποθέσουμε ότι ‘βλέπεις’ κάτι παραπάνω, θα είσαι τόσο αφελής ώστε να προειδοποιήσεις τον αντίπαλο για όσα ξέρεις; Στη στρατηγική, δείχνεις στον άλλο ότι γνωρίζεις τις προθέσεις του μόνο αν θέλεις να αποτρέψεις κάτι χειρότερο. Υπό την έννοια αυτή, το να λες δημοσία το τι κάναμε στο παρελθόν και αν και ποιους παρακολουθούσαμε είναι συμπεριφορά ανόητη, αν όχι ‘πάγκακη’ τακτική.

Η προληπτική γενική παρακολούθηση οδηγεί σε αμοιβαία καχυποψία, κι αυτή με τη σειρά της εύκολα δίνει αφορμές για παρερμηνεία σκέψεων και προθέσεων. Η παρερμηνεία όχι σπάνια μεταφράζεται σε ‘προληπτικές ενέργειες’, που στην παγκόσμια σκακιέρα φτάνουν μέχρι την φυσική ή ηθική εξόντωση των υποτιθεμένων αντιπάλων. Την έκταση και τις διαστάσεις αυτού του φαινομένου δεν μπορούμε να την γνωρίζουμε. Τα ‘λάθη’ και οι ‘παράπλευρες απώλειες’ που κάθε τόσο βλέπουν το φως της δημοσιότητας είναι απλώς καυτά πιτσιλίσματα από το καζάνι που βράζει και μας δίνουν μόνο μια ιδέα για το τι γίνεται εκεί μέσα. Με μια λέξη, κόλαση, με την έννοια που της έδινε ο Σαρτρ («οι άλλοι»).

Το φαινόμενο των υποκλοπών έχει και μεταφυσικές προεκτάσεις. Συχνά μας ενοχλεί η διδασκαλία της εκκλησίας για την παντογνωσία και πανταχού παρουσία του Θεού. Η ιδέα ότι Κάποιος ξέρει τα πάντα για μας, ακόμη και τις σκέψεις που δεν τολμούμε να εξωτερικεύσουμε και τις ανομολόγητες επιθυμίες που τριγυρνούν στο μυαλό μας, δεν είναι καθόλου ευχάριστη, μας κάνει να νιώθουμε άβολα, την θεωρούμε περιορισμό της ελευθερίας μας. Επειδή ακριβώς δεν μας βολεύει, συχνά την αρνούμαστε ή την απωθούμε ή την απορρίπτουμε. Και ξαφνικά διαπιστώνουμε ότι η ιδέα αυτή έχει πάψει να είναι απλώς θεωρητική διδασκαλία και έχει γίνει πλέον χειροπιαστή πραγματικότητα. Και αυτός ο κάποιος δεν είναι απλώς το Υπέρτατο Ον, αλλά άνθρωποι σαν κι εμάς, με δικά τους κίνητρα, επιδιώξεις, συμφέροντα, που βέβαια δεν συμπίπτουν καθόλου με τα δικά μας. Το παγκόσμιο παιχνίδι παίζεται με ‘σημαδεμένη’ τράπουλα.

Η συνειδητοποίηση ότι κάποιοι μπορούν τόσο εύκολα να μας παρακολουθούν μας οδηγεί στο να ξανασκεφθούμε την έννοια της παγγνωσίας: αν αυτό είναι δυνατό για τους ανθρώπους, τότε τι γίνεται με τον Θεό; Αντίθετα βέβαια με ό,τι συμβαίνει στα ανθρώπινα πράγματα, η γνώση εκ μέρους του Θεού των μυστικών μας δεν ενέχει τον φόβο της παρερμηνείας, ούτε οδηγεί σε ‘προληπτικά χτυπήματα’ από μέρους του, όσο διεστραμμένα κι αν λογιζόμαστε (αλλιώς δεν θα γλίτωνε κανένας). Η παγγνωσία του Θεού δεν είναι αναγκαστικά δεσμευτική αλλά προειδοποιητική. Κατά πολύ αδρή αναλογία, όπως στα ανθρώπινα γινόμαστε ιδιαίτερα προσεκτικοί όταν ξέρουμε ότι άλλοι μας ακούν και μας βλέπουν, έτσι και η αίσθηση της παρουσίας του Θεού μας κάνει πιο προσεκτικούς στο τι θέλουμε, τι σχεδιάζουμε, πώς ενεργούμε απέναντι στους άλλους. Αποδεχόμενοι το γεγονός αυτό, ρυθμίζουμε τη δική μας συμπεριφορά ανάλογα, ώστε να μη ξεφεύγουμε από τα όρια.

Και τελικά, το να είναι κανείς ‘ανοιχτό βιβλίο’, να μην έχει να κρύψει τίποτε από τους άλλους και από τον Θεό, είναι γνώρισμα μόνο των τελείων, δηλαδή των αγίων.

πηγή: Aντίφωνο